Maraş Depremlerinden Sonra Bölgede Korunması Gereken Kültürel Miras ve Coğrafi İşaret

Yaşanan can ve mal kayıplarının yanı sıra, kullanılamaz hale gelen tarihi eserler kültürel mirasımızda da acı kayıplara yol açtı. Yıkılan, hasar gören tarihi binaların yanı sıra somut olarak ülke çapında hatta dünya çapında tanınırlığımızı sağlayan ürünlerin üretilmesi de tehlikeye düştü.

Ülkemizde her çeşit lezzet mevcut. Ancak Güneydoğu Anadolu mutfağı da kendi başına bir dünya. Gaziantep, Hatay, Kahramanmaraş gibi kentlerin derinden etkilediği deprem felaketi, bu yörede yetişen ve yemeklere lezzet katan ürünlerin üretilmesini de büyük sıkıntılara soktu. Ülkemizin yurt dışında da bilinen çeşitli ürünlerin, tanıtımı, turizme katkısı, korunması ve geliştirilmesi için yapılan çalışmalardan bir tanesi olan “coğrafi işaret” tescili de bu yöredeki ürünleri korumak için kullanılıyordu. Hatta şöyle söylenebilir, deprem bölgesinde bahsi geçen illerdeki coğrafi işaretlerin toplamı, ülkedeki coğrafi işaret ile tescillenmiş ürünlerin yaklaşık %25’i.

Coğrafi işaret nedir?

6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu tarafından tanımı belirlenen, tescil işlemleri ile ilgili her türlü işlemin yapılışı, tescil işlemlerin kanuni dayanağına göre coğrafi işaret; belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri bakımından kökenin bulunduğu yöre veya alan ile özdeşleşen ürünü gösteren işaret. Tescil işlemi ürün özelliklerine göre menşe adı ve mahreç işareti olarak yapılır.

6769 sayılı kanunda belirtildiği gibi, Türk Marka ve Patent kurumu tarafından tescil işlemi gerçekleştirilen ürünler ile ilgili detaylı bilgilere Kurum’un internet sayfası üzerinden ulaşabilirsiniz.

Deprem Bölgesinde Hasar Gören Tarihi Eserler

Deprem bölgesindeki iller; Kahramanmaraş, Adıyaman, Hatay, Gaziantep, Kilis, Osmaniye, Malatya, Diyarbakır, Adana, Şanlıurfa. Resmi rakamlara göre açıklanan can kaybı sayısı 50bin kişinin üzerinde. Bu illerde bulunan bazı tarihi eserlerde ciddi hasar söz konusu. Örneğin; Gaziantep Kalesi ağır hasarlı, Adıyaman’da bulunan Karakuş Tümülüs’ünün höyüğünün batısında bulunan “Tokalaşma Sütunu” tamamen yıkıldı. Adıyaman Ulu Cami’de yıkılan tarihi eserlerden. Daha önce Elazığ Depremi’nde de hasar gören Malatya Yeni Cami bu depremde de hasar aldı. Ülkemizde bulunan Osmanlı Devleti’nden kalan en eski camilerden olan Habib-i Neccar Cami Hatay’da yıkılanlardan. Antakya Ulu Cami ve Latin Katolik Kilisesi de maalesef yıkıldı. Diyarbakır Surları da bu felakette hasar gören tarihi eserlerimizden.

Bunların yanında felaketi yaşayan illerimiz içerisinde bulunan arkeoloji müzeleri de depremde maalesef hasar gördü ve içerisindeki eserler de bu hasardan etkilendi. Örneğin; Hatay Devleti Meclis binası depremden önce müze olarak faaliyet gösteriyordu, yine Hatay’da bulunan ilk ışıklandırılan cadde de depremden çok ciddi hasar aldı.
Tarihimiz, kültürel mirasımız; sadece binalardan, caddelerden, sokaklardan ya da müzelerde saklanan tarihi eserlerden ibaret değil. Deprem, çok geniş bir coğrafyada etkili oldu. Bu coğrafya medeniyetlerin geçiş noktalarından. Osmanlı Devleti ve çok daha öncesinden tarihe tanıklık etmiş olan bu coğrafya, tarım ürünlerinin çeşitliliği açısından da çok zengin. Deprem dolayısıyla tarım arazileri zarar gördü, tarımı gerçekleştirecek çiftçiler hayatını kaybetti, ürünleri kullanılamaz hale geldi. Zengin bir kültürel mirasa sahip olan illerimiz deprem dolayısıyla bu mirası korumak konusunda da büyük hasar aldı.

Kahramanmaraş

Depremin merkez üssü olması dolayısıyla can ve mal kaybının yoğun olduğu bir il. 21 ürün mahreç işareti ile tescil almış, 3 ürün ise menşe adı ile tescilli toplam 24 ürün coğrafi işaret ile korunmakta. Bu ürünlerden bazıları; Andırın Tirşiği, Kahramanmaraş Hartlap Bıçağı, Kahramanmaraş Oyma Çeyiz Sandığı, Kahramanmaraş Bakır el işlemesi, Kahramanmaraş Biberi, Kahramanmaraş Burma Bileziği, Kahramanmaraş Dondurması, Kahramanmaraş Gülü Motifi, Kahramanmaraş Tarhanası, Çağlayancerit cevizi. Gördüğünüz gibi yemekler, el işçiliği ürünler, bölgede yetişen çeşitli tarım ürünleri gibi çok çeşitli ürünler mevcut.

Hatay

Medeniyetlerin buluşma noktası olarak kabul edilen Hatay, merkez üssü Maraş olan 6 Şubat depreminden en çok etkilenen illerimizden bir tanesi. Yaşanan can ve mal kayıplarının yanı sıra hasar gören tarihi ve turistik pek çok. Hatay ilinde 15 tanesi mahreç işareti, 6 tanesi menşe adı ile toplam 21 ürün tescillenmiştir. Bu ürünlerden bazıları; Künefelik peynir, Antakya künefesi, Belen Kömürçukuru Pekmezi, Dörtyol Mandarini, Defne Sabunu, Kaytaz Böreği, Kırıkhan Kavunu, Kırıkhan Siyah Havucu, Samandağ Biberi, Samandağ Ney-i. Görüldüğü gibi sadece yemek olarak değil, diğer çeşitli ürün grupları da aslında en büyük kültürel miraslarımızdan.

Adıyaman

Merkez üssü Kahramanmaraş olan depremlerde gerek depremin merkez üssüne yakınlık gerekse fay hatlarının kırılması doğrultusunda ciddi can ve mal kaybı olan illerden birisi de Adıyaman. Toplamda 9 adet ürünü tescillenen Adıyaman ilinin 4 tanesi menşe adı ile, 5 tanesi mahreç işareti ile tescillenmiştir. Bu ürünler; Besni Üzümü, Adıyaman Etsiz Çiğ Köfte, Tut Dutu, Kahta Bademi, Kahta Bademli İrmik Helvası, Kahta Bulgur Pilavı, Kahta Narı, Sincik El Dokuma Halısı ve coğrafi işaretler ürün gruplarında tek tütün olan Çelikhan Tütünü.

Şanlıurfa

Güneydoğu Anadolu’nun yüz ölçümü açısından en büyük ili olan Şanlıurfa’da deprem bölgesindeki illerimizden bir tanesi. “Kebap” denildiğinde akla gelen illerden olan Şanlıurfa’da 36 tanesi Mahreç işareti, 8 tanesi menşe adı ile tescillenen toplamda 44 adet ürün coğrafi işaret almıştır. Urfa Halfeti Karagül, Frenk Çömleği, Üzlemeli Pilav, Urfa Ekşilisi, Peynirli Kadayıf, Urfa Meyan Şerbeti, Urfa Zerdesi, Yumurtalı Köfte, Çulha Dokuması, Urfa Sadeyağı bu 44 üründen bazıları.

Diyarbakır

Tarihi geçmişi 9000 yıllık olan, zengin kültürel mirasa sahip Diyarbakır; toplamda 48 adet coğrafi işaretli ürüne sahip. Genel olarak ürünlerin özelliklerine bakacak olursak, yemek ürünlerinin ağırlıkta olduğu görülüyor. Bu ürünlerden bazılarına bakacak olursak; Çermik Biberi, Karacadağ Pirinci, Diyarbakır Şırdanlı Bastırması, Diyarbakır İçli Köftesi, Kuru dolması, Pencegoşt Pilavı, Duvaklı Pilavı, Badem Ezmesi Lebzüniyesi, Boğazkere Üzümü, Diyarbakır Ciğer Kebabı.

Malatya

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan bir diğer illerden olan Malatya, toplam 38 coğrafi işaretli ürüne ev sahipliği yapıyor. Bu ürünlerden 31 tanesi mahreç işaretli, 7 tanesi de menşe adı ile tescillenmiş. Bu ürünlerden bazılarına bakacak olursak; Akçadağ Halısı, Arapgir Mor Reyhanı, Hekimhan Cevizi, Dalbastı Kirazı, Kayısı Çekirdeği, Malatya Kurabiyesi, Tandır Ekmeği, Yassı Kadayıfı, Polat Köftesi, Yeşilyurt Kiraz Yaprağı Sarması.

Malatya’nın hepimizin bildiği gibi en ünlü ürünü kayısıdır. Kayısı; ülkemiz kanunlarına göre de Avrupa Birliği Fikri Mülkiyet Ofisi’ne göre de coğrafi işaret ile de tescillidir.

Gaziantep

Güneydoğu Anadolu bölgesinin yıldızı sayılan ilimiz Gaziantep, ülkemizde en çok coğrafi işaretli ürüne ev sahipliği yapan ilimizdir. Gaziantep sınırları içerisinde 101 adet ürün coğrafi işaretlidir. Kebap çeşitleri, lahmacun, içli köfte denildiğinde akla ilk gelen yer. Fıstığı ve tabi ki baklavası hepimizce bilinen ürünlerden. Yemek grubu, tatlı grubu, baharat grubu, çeşitli kumaşlar, el işçilikleri, yemek sosları gibi neredeyse coğrafi işaretli 18 farklı ürün grubunda da ürünü bulunan Gaziantep’in bazı ürünleri de şöyle; Kutnu Kumaşı, Menengiç Kahvesi, Zahter Çayı, Bakır El İşlemeciliği, Koruk Ekşisi, Oğuzeli Narı, Sedef El İşlemeciliği, Tene Katması, Şirin Tarhanası, Nizip Nanesi, Islahiye Biberi.

Gaziantep Baklavası sadece ülkemizde değil, aynı Malatya Kayısısı gibi Avrupa Birliği tarafından coğrafi işarete sahip olmuştur. Hatta coğrafi işareti alan ilk ürünümüzdür.

Adana

Yemek çeşitleri denildiğinde tadılacak lezzetleri ne saymakla ne de tatmakla bitecek olan ilimiz Adana, sahip olduğu coğrafi işaretli ürünlerinde de bu özelliğini korumaya devam ediyor. 16 tanesi mahreç işaretli, 4 tanesi menşe adı ile tescillenen 20 ürününün tamamı çeşitli yiyecek gruplarından. Kebap, şırdan, karpuz hepimizin bildikleri; başka örnekler vermek gerekirse; Karakuş Tatlısı, Şalgamı, Ceyhan Zeytinyağı, Karataş Kıddesi, Kozan Portakalı, Kuytucak Narı, Pozantı Çileği, Tapan Bıçağı, Tufanbeyli Kuru Fasulyesi, Çukurova Pamuğu.

Kilis

İl olarak 28 yıllık bir geçmişe sahip olan Kilis, Türkiye’nin 79.ilidir. Medeniyetler beşiği sayılabilecek tarihi geçmişe sahip Kilis’in hem çok yeni il olması hem de etrafındaki büyük illerden daha az nüfusa sahip olması dolayısıyla coğrafi işaretli ürün sayısı açısından bu illerin gölgesinde kalmış diyebiliriz. Toplamda 9 adet coğrafi işaretli ürünü vardır, bu ürünlerin tamamı mahreç işareti ile tescillenmiştir. Bu ürünler; Kaymaklı Kırma Künefe, Ekşili Kebap, Kilis Katmeri, Kilis Kırk Semseği, Kilis Tava, Yorgan, Zeytinyağı, Şıhılmahşe, Kübbülmişviyye.
Yaşanan 6 Şubat depreminde yaklaşık 120 bina yıkılırken, 140 bina ise ağır hasar almıştır.

Osmaniye

1996 yılında il olan Osmaniye, 7 ilçeye sahip, 80 plaka kodu ile Türkiye’nin nüfus ve yüz ölçümü açısından küçük sayılabilecek illerden biridir. Depremden yaklaşık 10 gün sonra yapılan incelemelerde il genelinde yaklaşık 2000 bina ağır hasarlı, acil yıkılacak ve yıkık bina olarak tespit edildi. İl geçmişi Kilis gibi az olan Osmaniye’nin toplam 5 adet coğrafi işaret ile tescillenen ürünü bulunmakta. Bu ürünler; Kadirli Turpu, Karatepe Kilimi, Osmaniye Yer Fıstığı, Yoğurtlu Kömbesi ve Zeytinyağıdır.

SONUÇ

Ülkemiz hem kendi içerisinde hem de evrensel olarak kendi kültürel mirasını korumak için belirli anlaşmalara imzalar koyuyor ve bu anlaşmalar çerçevesinde kendi kanunlarını düzenleyip zengin mirası gelecek nesillere aktarmak için çaba gösteriyor. Coğrafi işaret tescili de bu kültürel mirası korumak konusunda atılan adımlardan bir tanesi. Deprem gibi felaketler maalesef bu tür çalışmalara ara verilmesine, yapılan çalışmaların zara görmesine sebep oluyor. Can ve mal kayıplarının yanı sıra yaşanan bu tür kültürel mirasın zarar görmesi de depremin bir diğer can yakan sonucu olarak ortaya çıkıyor.